دریچه منهول
دریچه منهول یا دریچه چاه‌ی فاضلاب، یک صفحه‌ی قابل جابه جایی است که دهانه‌ی چاه را پوشش می‌دهد. این دهانه به‌اندازه‌ای بزرگ است که امکان عبور یک فرد از آن وجود دارد و می‌توان از این سوراخ به‌عنوان یک محل دسترسی استفاده کرد. این دریچه‌ها برای جلوگیری از سقوط اشیا و اجسام و همچنین جلوگیری از ورود افراد و مواد غیرمجاز طراحی شده است.
روی دریچه‌ها معمولاً سوراخ‌هایی وجود دارد که برای راحت‌تر برداشته شدن دریچه‌ها توسط یک قلاب تعبیه شده است. برای دریچههای ضد آب این سوراخ‌ها پوشانده می‌شوند. این سوراخ‌ها همچنین به تابش نور خورشید به داخل چاه کمک می‌کنند. برای برداشتن دریچه‌ها قلاب را داخل این سوراخ‌ها گیر می‌دهند، هرچند که برداشتن دریچه‌ها با استفاده از روش‌های دیگر برای مثال استفاده از آهن ربا نیز انجام می‌شود.
اگرچه این دریچه‌ها بسیار بزرگ هستند و به‌راحتی قابل جمع آوری نیستند، اما فراگیر بودن آنها و الگوها و توضیحات زیادی که روی آنها چاپ شده است، برخی افراد را به جمع آوری تصاویر روی دریچه از سراسر جهان سوق داده است. طبق گفته رومئو کمروتا، نویسنده کتابی در این زمینه با عنوان «Drainspotting»، 95٪ از شهرداری‌های ژاپن طرح دریچه مختص خود را دارند که اغلب دارای رنگ منبت کاری شده رنگارنگ است.
شکل‌های مختلف دریچه منهول
دایره‌ای
این سؤال که چرا دریچههای منهول دایره‌ای هستند برای اولین بار توسط ماکروسافت در پرسشنامه‌ی مصاحبه‌ی کاری مطرح شد. هدف اولیه از مطرح کردن این سؤال این بود که رویکرد افراد در مواجه با یک سؤال که چندین جواب صحیح دارد بررسی شود. توضیحات مختلفی وجود دارد: دریچه چاه گرد است چون چاه دایره‌ای است و یا توضیحات فلسفی.
برای جواب این سوال مقاله زیر را بخوانید:
چرا دریچههای منهول گرد هستند؟
سایر اشکال
دریچههای منهول‌های با شکل‌های مختلف برای مثال مربعی یا مستطیلی نیز وجود دارند. در ناشوآ، نیوهمپشایر داشتن دریچه مثلثی شکل که در جهت جریان اصلی قرار دارد غیرمعمول است. در سال 2011، شهرداری به‌تدریج دریچههای مثلثی را که توسط یک ریخته گری محلی ساخته شده بود حذف کرد، زیرا آنها به‌اندازه کافی بزرگ نبودند تا استانداردهای ایمنی مدرن را رعایت کنند و سازنده‌ای برای مثلث‌های بزرگ‌تر یافت نمی‌شد. در همیلتون، برمودا برخی از دریچههای منهول، مثلثی و لولایی هستند. در سانفرانسیسکو برخی از دریچههای مسیر اصلی آب مثلثی شکل هستند.
استاندارد دریچه منهول
استاندارد دریچه منهول، استاندارد ملی ایران شماره ۱۴۹۷۶ است که در ۶ بخش تنظیم شده و به تفصیل به انواع دریچه‌ها می‌پردازد. سایت رادیس نسخه رایگان این استاندارد را در برای دانلود قرار داده که می‌توانید از اینجا دانلود کنید.
آیین نامه‌ی اروپایی EN 124 که در سال 1994 ارائه شده، برای دریچههای چاه و آبراهه‌هایی با دهانه بزرگ تا قطر 1 متر و برای مناطقی که تحت تردد عابر پیاده یا وسایل نقلیه قرار دارند اعمال می‌شود (به‌عنوان مثال دریچه‌هایی با دهانه بیش از 1 متر در استاندارد BS9124 انگلیس مشخص شده است)
انجمن تجارت دریچههای منهول (FACTA) آیین نامه‌ی خاص خود را ارائه کرده است که از سال 2013 به اجرا درآمد. این آیین نامه مشابه با استاندارد EN 124 است، و روی بارگذاری چرخ‌ها تمرکز دارد و بر اساس استانداردهای اروپایی برای ساخت فولاد ساخته شده است.
سرقت دریچه منهول
به علت سرقت فراوان دریچههای چدنی، تولیدکننده‌های درچه منهول به فکر ساخت دریچه منهول ضدسرقت افتادند. از جمله کارهایی که در این راستا کردند، اضافه کردن قفل به دریچههای بود که متاسفانه موثر واقع نشد و سارقان به راحتی قفل‌ها را شکسته و دریچه را به سرقت می‌برند.
بهترین روشی که تاکنون مفید بوده است، استفاده از مواد ضد سرقت است که از ماده‌های عرضه شده نانو کامپوزیت‌ها به خوبی توانستند علاوه بر ضد سرقت بودن، رفتار مشابه چدن نیز داشته باشند. پس دریچههای نانوکامپوزیت را می‌توان حقیقتا دریچه منهول ضدسرقت نامید.
جنس دریچه منهول
در طول سالیان اخیر، دریچههای منهول از جنس‌های متنوعی مانند چدن (خاکستری و داکتایل)، بتن، چدن‌بتن، کوپلیمر، کامپوزیت، پلی اتیلن و نانوکامپوزیت ساخته شده‌اند. هر کدام از این جنس‌ها دارای مزایا و معایبی هستند و بسته به نوع پروژه و کاربرد مورد نظر، دریچه منهول از جنس مناسب انتخاب می‌شود.
مزایای دریچه منهول
استفاده از دریچه منهول امکان دسترسی به خطوط فاضلاب و لوله‌کشی زیر زمینی جهت تعمیر و موارد ضروری دیگر را می‌دهد.
امروزه یکی از معضلات شهرها در هنگام وقوع بارندگی‌های رگباری، جاری شدن رواناب و سیلاب در سطح خیابان‌ها و ایجاد گره‌های ترافیکی ناشی از آن است. به‌منظور حل این مشکل از دریچه منهول مشبک (آبرو) بر روی منهول‌های فاضلاب استفاده می‌شود تا این رواناب جاری شده در سطح خیابان را به درون سیستم‌های جمع آوری فاضلاب منتقل کند. البته لازمه انجام این مهم، کافی بودن تعداد دریچه‌ها و نیز عدم گرفتگی سوراخ‌های دریچه در هنگام وقوع بارندگی است؛ که گاها رعایت نشده و باز هم با مسئله آب‌گرفتگی سطح خیابان‌ها روبرو می‌شویم.
معایب دریچه منهول
علی‌رغم مزایای زیاد دریچههای منهول، بسته به جنس دریچه مشکلاتی هم هنگام استفاده از آن پیش می‌آید. برای مثال دریچههای چدنی عموما به سرقت می‌روند یا دچار خوردگی می‌شوند. دریچههای پلیمری در برابر آتش و گرما ضعف دارند. دریچههای کامپوزیت و بتنی در یخ‌گشایی به مشکل می‌خورند. همچنین وزن دریچه منهول یکی از ویژگی‌هایی است که می‌تواند تبدیل به عیب شود. مثلا وزن دریچههای چدنی و بتنی زیاد است و حمل و نقل و نصب آنها به همین دلیل دشوار می‌شود. از طرفی وزن کم دریچههای کامپوزیتی و پلیمری باعث می‌شود هنگام عبور وسایل نقلیه دریچه بلند شود یا صدای زیادی ایجاد کند.
قیمت دریچه منهول
قیمت دریچه منهول به سایز و کلاس آن بستگی دارد اما از همه مهم‌تر، جنس ماده به کار رفته در دریچه است که قیمت آن را تعیین می‌کند. مثلا دریچههای چدنی عموما گران‌تر هستند یا دریچههای پلیمری به دلیل آنکه موادشان وابسته به قیمت دلار است، نوسان زیادی دارند. از طرفی دریچههای نانوکامپوزیت عموما قیمتی مناسبتر از بقیه دریچه ها دارند و نوسان قیمتشان نیز حداقل است.
کاربرد دریچه منهول
دریچههای منهول (Manhole Covers) بر روی دهانه چاه‌های دسترسی به خطوط آب و فاضلاب، گاز و نیز خطوط برق و مخابرات نصب می‌شوند تا ضمن فراهم کردن امکان دسترسی تکنسین‌ها به تأسیسات زیرزمینی به‌منظور بازدید و تعمیرات، از سقوط افراد به داخل چاه جلوگیری شده و نیز عبور و مرور وسایل نقیله در سطح خیابان متوقف نشود. این دریچه‌ها بسته به میزان بار ترافیکی عبوری در محل نصبشان، در مقاومت‌های مختلفی تولید می‌شوند. از کاربردهای دیگر دریچههای منهول، می‌توان به انتقال آب باران و رواناب‌های سطحی به سیستم‌های فاضلاب شهری اشاره کرد.
ابعاد دریچه منهول
دریچههای منهول بسته به کاربردشان و سفارش کارفرما می‌توانند در اشکال دایره‌ای، مربعی و مستطیلی، و در دو نوع ساده و لولادار تولید شوند. ابعاد آنها نیز کاملا قابل تغییر و به دلخواه مشتری است. برای مثال از دریچههای پر کاربرد تولید شده در بازار می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- دریچه منهول دایره‌ای با قطر 26، 5/32، 60، 80 و 100 سانتی‌متر
- دریچه منهول مستطیلی با ابعاد 80×60، 100×60، 120×60 و 100×80 سانتی‌متر
- دریچه منهول مربعی به ضلع 40، 60، 80 و 100 سانتی‌متر
کلاس های دریچه منهول
یکی دیگر از پارامترهای مهم در خصوص دریچههای منهول، بار قابل تحمل آنهاست. مطابق استاندارد 14976سازمان ملی استاندارد، دریچه‌ها با توجه به محل نصبشان در 6 گروه تولید شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند:
| گروه | رده | بار قابل تحمل (تن) | محل نصب |
| 1 | A15 | 1/5 | نواحی صرفا استفاده شده توسط پیاده ها و دوچرخه سوارها |
| 2 | B125 | 12/5 | پیاده راه‌ها، نواحی پیاده‌رو و نظایر آن، نواحی پارک خودرو |
| 3 | C250 | 25 | حاشیه جداول خیابان‌ها، حداکثر 5/0 متر تا ماشین‌رو و 2/0 متر تا پیاده راه |
| 4 | D400 | 40 | قسمت ماشین‌رو خیابان‌ها، شانه‌های تحکیم شده و نواحی پارک خودرو، برای تمام انواع خودروهای جاده‌ای |
| 5 | E600 | 60 | نواحی تحمل کننده وسایل نقلیه سنگین از قبیل لنگرگاه‌ها و فرودگاه‌ها |
| 6 | F900 | 90 | نواحی ویژه تحمل کننده وسایل نقلیه سنگین مانند فرودگاه‌ها |
انواع دریچه منهول
دریچههای منهول عمدتا بر اساس جنس مواد به کار رفته در آن تقسیم می‌شوند در این مقاله به مهمترین انواع دریچه منهول می‌پردازیم:
دریچه نانو کامپوزیت
بهبود خواص دریچههای موجود و نیز ساخت دریچههای جدیدی که معایبشان کمتر و مزیت‌هایشان بیشتر از نمونه‌های قبلی باشد، همواره هدف محققین و تولیدکنندگان این حوزه بوده است. دریچههای نانوکامپوزیت که جدیدترین نسل از دریچههای منهول موجود در بازار هستند، به تدریج جای خود را در صنایع نفت و گاز، مخابرات، آب و فاضلاب، برق و کارخانه‌جات صنعتی باز کرده اند. علت محبوبیت روزافزون این دریچه‌ها این است که در عین ارزانتر بودن نسبت به سایر دریچههای موجود در بازار، همه ویژگی‌های مطلوب برای یک دریچه منهول مانند ضد سرقت بودن، طول عمر بالا، وزن نه چندان زیاد و مقاومت مکانیکی و هیدرولیکی بالا را دارند.
از جمله مزیت‌های دریچههای نانوکامپوزیت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- قیمت بسیار اقتصادی و مناسب در مقایسه با دیگر دریچههای موجود در کشور
- دوام و عمر مفید بالا (بیش از 50 سال)
- مقاوم در برابر ضربه و فشارهای زیاد
- مقاوم در برابر خوردگی و پوسیدگی
- مقاومت بالا در برابر اشعه UV خورشید
- مقاوم در مقابل نفوذ آب به لایه‌های میانی و پایدار در برابر یخ زدگی- یخ گشایی
- ضد سرقت بودن به دلیل شباهت ظاهری به بتن و چکش‌خواری بالا
- مقاوم در برابر شعله
- مقاوم در برابر لغزش و سائیدگی
- امکان نصب و بهره برداری در محدوده دمایی 60- الی 250+ درجه سانتی گراد
- وزن کمتر نسبت به دریچههای چدنی و بتنی
- قابلیت اتصال به هر نوع منهول بتنی، سفالی، فلزی، چدنی، فولادی و PVC
- تنوع رنگ و طرح درپوش بنا بر اصول زیبا سازی شهر
- امکان ثبت نشان تجاری یا نام موسسه استفاده کننده نهایی بر روی محصول
- عدم تولید صدا در هنگام عبور وسیله نقلیه
- قابل پیدا شدن توسط دستگاه‌های فلزیاب در صورت مدفون شدن
- قابلیت تولید در هر 6 رده مقاومتی (از A15 تا F900)
یکی از معایب اغلب دریچههای منهول (مانند دریچههای پلی اتیلن و کامپوزیت) این است که در صورت مدفون شدن در زیر جاده نمی‌توان آنها را با دستگاه فلزیاب پیدا کرد. این در حالی است که دریچههای نانوکامپوزیت به دلیل وجود الیاف فولادی در ترکیب‌شان، به راحتی قابل پیدا شدن توسط دستگاه های فلزیاب هستند.
دریچه منهول چدنی
از دیرباز به دلیل قیمت مناسب و استحکام بالا، پایه اولیه همه دریچههای منهول از جنس چدن بوده و برای انواع کاربردهای برق، مخابرات، آب و فاضلاب، گاز و کاربردهای شهری مورد استفاده قرار می‌گرفته است. به همین دلیل امروزه هم خیلی قائل به این موضوع نیستند که چه جنسی از دریچه منهول برای چه کاربردی استفاده شود و اگر یک جنس شرایط مطلوبی داشته باشد، در همه کاربردها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دریچههای چدنی منهول به دو دسته چدن خاکستری و داکتایل تقسیم می‌شوند. دریچه منهول چدن داکتایل به نسبت چدن خاکستری مقاومت در برابر ضربه بالاتر و در نتیجه وزن کمتری دارند و به همین دلیل، جابجایی و نصب آنها نسبت به دریچههای خاکستری راحت‌تر است. اما قیمت بالاتر دریچههای داکتایل عاملی است که سبب می‌شود گاها دریچههای چدن خاکستری با وجود سنگین‌تر و شکننده‌تر بودن، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
از معایب دریچههای چدن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- زنگ زدگی و پوسیدگی در محیط‌های مرطوب
- وزن زیاد و هزینه‌های بالای جابجایی و نصب
- قیمت بیشتر نسبت به جنس‌های دیگر درپوش منهول
- تولید صدا در هنگام عبور وسیله نقلیه
- عدم قابلیت تولید در رنگهای مختلف
دریچه کامپوزیت
سنگینی بیش از حد دریچه منهول چدنی موجب شد تا تولید کنندگان به سمت تولید دریچه منهولی سبکتر بروند که ارزش سرقت نداشته باشد. در این مرحله دریچه منهول کامپوزیتی ساخته شد.
مقاومت در برابر خوردگی و پوسیدگی از جمله مزیت‌های مهم این دریچه‌هاست که امکان استفاده از آنها را در محیط‌های در تماس با مواد شیمیایی خورنده، آب و خاک فراهم می‌کند.
از معایب دریچههای کامپوزیت می‌توان به پیدا نشدن توسط دستگاه‌های فلزیاب درصورت مدفون شدن و نیز عدم سازگاری با محیط زیست به دلیل چرخه بالای 900 سال برای بازیافت آنها و برگشت‌شان به طبیعت اشاره نمود.
دریچه منهول چدن بتن
همانطور که ذکر شد، وزن زیاد و آمار بالای سرقت از معایب اصلی دریچههای چدن محسوب می‌شود. برای رفع این مشکلات، تولیدکنندگان به دنبال ساخت دریچههای چدن- بتن رفتند. وزن این دریچه‌ها به نسبت دریچه منهول چدن کمتر بوده و هزینه‌های جابجایی و نصب آنها کاهش می‌یابد. مزیت دیگر این دریچه‌ها نیز ارزانتر بودن‌شان نسبت به دریچههای تمام چدنی است.
پوشش بتنی دریچههای چدن- بتن سبب می‌شود که بر خلاف دریچههای تمام چدن، به هنگام عبور وسایل نقلیه تولید صدا نکنند. اما این پوشش بتنی دو نقطه ضعف را با خود به همراه دارد. اول اینکه در محیط‌های کلری و سولفاتی به شدت آسیب‌پذیر است و در صورت استفاده از سیمان نامناسب دچار خوردگی می‌شود. دوم اینکه با نفوذ آب و وقوع سیکل‌های یخ‌زدگی- یخ‌گشایی، ترک خوردگی در بتن ایجاد شده و مقاومت دریچه کاهش می‌یابد.
دریچه منهول بتنی
برای حل مشکل سرقت، که از معایب اصلی دریچههای چدن و چدن- بتن محسوب می‌شود، تولید کنندگان به سراغ ساخت دریچههای بتنی رفتند.
از جمله مزایای دریچه منهول بتنی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ضد سرقت بودن به دلیل وزن خیلی بالا و عدم امکان بازیافت
- مقاوم در برابر فشارهای زیاد
- مقاوم در برابر خوردگی (زنگ زدگی ناشی از رطوبت)
- قابلیت مرئی‌سازی با دستگاه‌های فلزیاب در صورت مدفون شدن
- عدم تولید صدا هنگام عبور وسایل نقلیه
- مقاومت بالا در برابر اشعه خورشید
- قیمت کمتر نسبت به دریچههای چدن و چدن-بتن
در کنار مزیت‌هایی که ذکر شد، این دریچه‌ها معایبی هم دارند که به شرح زیر است:
- جابجایی و نصب دشوار به دلیل وزن بالا
- صرف زمان و انرژی زیاد برای باز کردن این دریچه‌ها به دلیل وزن بالا
- آسیب‌پذیر بودن در محیط‌های سولفاتی و کلری در صورت استفاده از سیمان نامناسب
- ترک خوردن در سیکل‌های یخ‌زدگی- یخ‌گشایی
- عدم قابلیت تولید در رنگهای مختلفط
دریچه منهول کوپلیمر (پلاستیکی)
یکی دیگر از انواع دریچههای منهول که تولید شده و در کاربردهای مختلف مورد استفاده قرار گرفته می‌شود، دریچه منهول کوپلیمری هستند.
از جمله مزیت‌های دریچههای کوپلیمری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- وزن سبک و راحتی در حمل و نصب ( وزن کم در استاندارد غیر قابل قبول است اما برای حمل و نقل مزیت محسوب می‌شود)
- پتاسیل سرقت پایین به دلیل اشتباه گرفتن با دریچه های کامپوزیتی
- عدم مشکل نفوذ آب و پدیده یخ زدگی- یخ گشایی به دلیل رنگی بودن
- قابلیت تولید در رنگهای مختلف
- مقاومت بالا در برابر واکنش های سولفاتی و نفوذ یون کلر
در کنار مزیت‌هایی که ذکر شد، دریچههای کوپلیمری دارای معایبی نیز هستند که اصلی‌ترین آنها آسیب پذیر بودن در برابر اشعه UV خورشید است. از دیگر معایب دریچههای کوپلیمری می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- وزن سبک دریچه و مشکلات بلند شدن در هنگام عبور وسایل نقلیه در سرعت‌های بالا؛ در صورت شکست پین ها، دریچه از روی زمین بلند شده و ایجاد سانحه می کند
- امکان تولید در ظرفیت بالای 40 تن را ندارد
- پیدا نشدن توسط دستگاه‌های فلزیاب درصورت مدفون شدن
- مقاومت بسیار پایین در برابر شعله
- مقاومت کم در برابر خوردگی
دریچه منهول پلی اتیلن
نوع دیگری از دریچههای منهول که در بازار تولید می‌شود، دریچههای پلی اتیلن هستند. این دریچه‌ها در عین سختی و طول عمر زیاد، وزن کمی دارند و به همین دلیل جابجایی و نصبشان آسان است. در کنار این مزایا، معایبی شامل حال دریچههای پلی اتیلن بوده که به قرار زیر می‌باشد:
- قابل بازیافت بودن و در نتیجه دارای پتاسیل سرقت بالا
- پیدا نشدن توسط دستگاه‌های فلزیاب درصورت مدفون شدن
- وزن سبک دریچه و مشکلات بلند شدن در هنگام عبور وسایل نقلیه در سرعت
- عدم سازگاری با محیط زیست و چرخه بازیافت بالای 900 سال
- صدای نسبتا ناهنجار در محیط‌های ترافیکی به علت وزن پایین دریچه در صورت عدم به کارگیری قفل و تجهیزات نگهدارنده
- لغزنده بودن سطح دریچه در محیط‌های صنعتی به دلیل جاری شدن روغن و سیالات
